Motyw fortuny, czyli zmiennego, kapryśnego losu, był jednym z najważniejszych tematów podejmowanych przez poetów renesansowych. Wywodzi się on z tradycji antycznej, gdzie Fortuna była przedstawiana jako ślepa bogini z kołem, symbolizującym zmienność ludzkiego losu. W poezji renesansowej motyw ten nabrał szczególnego znaczenia, stając się pretekstem do filozoficznych rozważań nad naturą ludzkiego życia i miejscem człowieka w świecie.
1. Fortuna w twórczości Jana Kochanowskiego
Jan Kochanowski, najwybitniejszy poeta polskiego renesansu, wielokrotnie podejmował temat fortuny w swojej twórczości. W “Pieśni IX” (“Księgi wtóre”) poeta przedstawia fortunę jako siłę nieprzewidywalną i zmienną: “Nie porzucaj nadzieje, Jakoć się kolwiek dzieje: Bo nie już słońce ostatnie zachodzi, A po złej chwili piękny dzień przychodzi.” Kochanowski prezentuje stoicką postawę wobec zmienności losu, zalecając zachowanie umiaru zarówno w szczęściu, jak i w nieszczęściu. W “Pieśni XIV” (“Księgi wtóre”) poeta rozwija tę myśl, pisząc: “Stateczny umysł pamiętaj zachować, Jeśli cię pocznie nieszczęście frasować.” Ta filozoficzna postawa wobec fortuny wynika z głębokiego przemyślenia antycznych wzorców i własnych doświadczeń życiowych poety.
2. Fortuna w kontekście filozofii renesansowej
Renesansowe pojmowanie fortuny było ściśle związane z humanistyczną filozofią epoki. Poeci tego okresu, czerpiąc z myśli stoickiej i epikurejskiej, starali się wypracować postawę pozwalającą zachować wewnętrzny spokój wobec zmienności losu. Mikołaj Rej w “Żywocie człowieka poczciwego” przedstawia fortunę jako siłę, której człowiek może się przeciwstawić poprzez cnotliwe życie i mądrość. W poezji Andrzeja Krzyckiego fortuna jest przedstawiana jako siła, której należy stawić czoła poprzez rozwój intelektualny i moralny. Poeci renesansowi podkreślali, że choć człowiek nie ma wpływu na działanie fortuny, może kontrolować swoją reakcję na jej zrządzenia.
3. Literackie obrazowanie fortuny
W poezji renesansowej fortuna była przedstawiana za pomocą różnorodnych środków artystycznych. Często pojawiał się motyw koła fortuny, symbolizujący nieustanną zmienność ludzkiego losu. W “Trenach” Jana Kochanowskiego fortuna jest ukazana jako siła bezwzględna, która może w jednej chwili odebrać człowiekowi wszystko, co najcenniejsze. Poeci wykorzystywali także metafory związane z żeglugą – życie ludzkie porównywano do statku miotanego przez wzburzone fale losu. W “Pieśniach” Kochanowskiego znajdujemy obrazy morza i żeglugi jako metafory ludzkiego życia poddanego działaniu fortuny: “Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony, Polecę precz, poeta, ze dwojej złożony Natury: ani ja już przebywać na ziemi Więcej będę, a więtszy nad zazdrość, ludnemi Miasty wzgardzę.”
4. Społeczny wymiar motywu fortuny
Motyw fortuny w poezji renesansowej miał także wymiar społeczny i polityczny. Poeci wykorzystywali go do komentowania rzeczywistości społecznej i politycznej swoich czasów. W utworach o charakterze patriotycznym fortuna często występowała jako siła wpływająca na losy państwa i narodu. W “Satyrze” Kochanowskiego znajdujemy krytykę tych, którzy ślepo poddają się fortunie, zaniedbując swoje obowiązki wobec ojczyzny. Podobne motywy występują w twórczości innych poetów epoki, którzy wykorzystywali temat fortuny do wyrażania troski o losy państwa i społeczeństwa.
5. Uniwersalne przesłanie
Renesansowe ujęcie motywu fortuny niesie ze sobą uniwersalne przesłanie, aktualne również współcześnie. Poeci tej epoki pokazują, że wobec zmienności losu najważniejsze jest zachowanie wewnętrznej równowagi i kierowanie się rozumem. Cnota, mądrość i umiar są przedstawiane jako wartości pozwalające przetrwać nawet najtrudniejsze przeciwności losu. W “Pieśni XXV” Kochanowski pisze: “Nie umiem ja, gdy w żagle wiatr pomyślny wieje, Ani gdy na wół przyjdzie, w rozpaczy niszczeje.” Ta postawa równowagi i umiaru wobec zmienności losu stanowi jeden z najważniejszych elementów renesansowej filozofii życiowej.
Podsumowanie
Motyw fortuny w poezji renesansowej stanowi złożone i wielowymiarowe zagadnienie, łączące w sobie elementy filozoficzne, społeczne i artystyczne. Poeci tej epoki, czerpiąc z tradycji antycznej, stworzyli oryginalną wizję relacji człowieka z losem, podkreślając znaczenie rozumu, cnoty i wewnętrznej równowagi. Ich refleksje nad zmiennością fortuny pozostają aktualne również dla współczesnego czytelnika, pokazując uniwersalne prawdy o ludzkiej kondycji i sposobach radzenia sobie z przeciwnościami losu.