Wprowadzenie
„Kordian” Juliusza Słowackiego, napisany w 1833 roku, jest jednym z najważniejszych dramatów polskiego romantyzmu. Utwór ten reprezentuje wszystkie najistotniejsze cechy dramatu romantycznego, jednocześnie podejmując kluczowe dla epoki tematy i problemy. Dzieło to stanowi również polemikę z “Dziadami” Adama Mickiewicza, przedstawiając odmienną wizję bohatera romantycznego i jego roli w walce o niepodległość Polski.
Cechy dramatu romantycznego w “Kordianie”
„Kordian” łamie zasady klasycystyczne, co jest charakterystyczne dla dramatu romantycznego. Utwór nie zachowuje jedności miejsca, czasu i akcji. Akcja dramatu rozgrywa się w różnych miejscach: od Watykanu, przez Mont Blanc, po Warszawę i Zamek Królewski. Czas również nie jest jednolity – między poszczególnymi aktami występują kilkuletnie przerwy. Struktura dramatu jest otwarta, synkretyczna, łącząca różne gatunki literackie: od liryki przez epikę po elementy groteski. Szczególnie widoczne jest to w “Przygotowaniu”, które zawiera elementy fantastyczne i groteskowe, gdzie szatani warzą w kotle przyszłego bohatera narodowego.
Bohater romantyczny
Kordian jest typowym bohaterem romantycznym, który przechodzi wewnętrzną metamorfozę. Początkowo jest młodzieńcem poszukującym sensu życia, doświadczającym “choroby wieku”, czyli romantycznego weltschmerzu. Jego przemiana rozpoczyna się na szczycie Mont Blanc, gdzie przeżywa mistyczne objawienie i odkrywa swoje posłannictwo – walkę o wolność ojczyzny. Kordian reprezentuje typowe cechy bohatera romantycznego: jest indywidualistą, człowiekiem rozdartym wewnętrznie, przeżywającym konflikty moralne, gotowym do poświęcenia życia za sprawę narodową. Jego samotność i wyobcowanie są dodatkowo podkreślone przez brak zrozumienia ze strony otoczenia.
Symbolika i metafizyka
Dramat Słowackiego jest bogaty w symbolikę i elementy metafizyczne. Scena na Mont Blanc ma wymiar symboliczny – góra reprezentuje miejsce spotkania ziemi z niebem, gdzie bohater doznaje epifanii. Szpital wariatów w akcie III jest metaforą zniewolonegokraju, gdzie zdrowy rozsądek i patriotyzm są uznawane za objawy szaleństwa. Postaci Strachu i Imaginacji, które nawiedzają Kordiana przed planowanym zamachem na cara, reprezentują wewnętrzne rozterki bohatera i można je interpretować zarówno jako halucynacje, jak i rzeczywiste byty metafizyczne. Symboliczny wymiar ma również postać Doktora, który może być interpretowany jako wcielenie szatana, wprowadzającego zwątpienie w duszę bohatera.
Problematyka historiozoficzna
Słowacki podejmuje w dramacie istotne pytania o sens historii i rolę jednostki w dziejach narodu. Poprzez postać Kordiana autor przedstawia krytyczną ocenę powstania listopadowego i przywództwa narodowego. Dramat stawia fundamentalne pytania o skuteczność działań jednostki w konfrontacji z mechanizmami historii. Autor pokazuje, że sama gotowość do poświęcenia nie wystarcza – potrzebna jest też skuteczność działania. Kordian, mimo szlachetnych pobudek, ponosi klęskę, co można interpretować jako krytykę romantycznego maksymalizmu i mesjanizmu.
Innowacje formalne
„Kordian” wprowadza nowatorskie rozwiązania formalne. Słowacki wykorzystuje technikę fragmentaryczności, przeskoki czasowe i przestrzenne, łączy różne konwencje literackie. Szczególnie interesująca jest konstrukcja “Przygotowania”, które stanowi swoiste preludium do właściwej akcji dramatu. Autor wykorzystuje także elementy groteski i fantastyki, co było charakterystyczne dla dramatu romantycznego. Język utworu jest niezwykle bogaty, łączy patos z ironią, liryzm z sarkazmem.
Kontekst historyczny i polityczny
Dramat powstał na emigracji, po upadku powstania listopadowego, co ma istotny wpływ na jego wymowę. Słowacki dokonuje w nim rozrachunku z narodowymi mitami i złudzeniami. Krytycznie odnosi się do koncepcji mesjanistycznych, pokazując ich niewystarczalność w realnej walce o niepodległość. Autor podejmuje również problem odpowiedzialności przywódców narodowych i skuteczności różnych form walki o niepodległość. W tym kontekście “Kordian” można odczytywać jako głos w dyskusji o przyczynach klęski powstania i przyszłych drogach walki o wolność.
Podsumowanie
“Kordian” jest doskonałym przykładem dramatu romantycznego, który łączy w sobie wszystkie najważniejsze cechy gatunku: łamanie zasad klasycznych, synkretyzm rodzajowy i gatunkowy, obecność elementów fantastycznych i metafizycznych, kreację bohatera romantycznego oraz podejmowanie istotnych problemów narodowych i egzystencjalnych. Jednocześnie utwór wykracza poza schemat, wprowadzając nowatorskie rozwiązania formalne i podejmując polemikę z romantycznymi mitami narodowymi. Dramat pozostaje aktualny również współcześnie, stawiając uniwersalne pytania o rolę jednostki w historii i granice poświęcenia dla sprawy narodowej.