Romantyzm i pozytywizm to dwie następujące po sobie epoki w literaturze polskiej, które charakteryzowały się diametralnie różnymi światopoglądami, ideałami i podejściem do rzeczywistości. Konfrontacja tych dwóch okresów pozwala dostrzec fundamentalne różnice w sposobie myślenia i postrzegania świata przez ówczesnych twórców i społeczeństwo.
Romantyzm (1822-1863)
Romantyzm w Polsce był epoką wyjątkową, głęboko związaną z sytuacją polityczną kraju znajdującego się pod zaborami. Główne ideały romantyczne koncentrowały się wokół uczuć, emocji i duchowości. Romantycy wierzyli w prymat uczucia nad rozumem, w istnienie świata nadprzyrodzonego oraz w szczególną rolę jednostki w historii. Kluczowym aspektem tej epoki był mesjanizm narodowy, czyli przekonanie o szczególnej misji narodu polskiego, który poprzez swoje cierpienie miał odkupić winy innych narodów. Adam Mickiewicz w “Dziadach” części III przedstawił Polskę jako “Chrystusa narodów”, co doskonale obrazuje to przekonanie. Romantycy gloryfikowali przeszłość, tradycję i kulturę ludową, widząc w nich źródło prawdziwej mądrości i autentycznych wartości.
W romantyzmie szczególną rolę odgrywał indywidualizm i kult jednostki wybitnej. Bohater romantyczny to często samotny buntownik, walczący o wyższe ideały, gotowy poświęcić życie za ojczyznę. Przykładem takiej postawy jest Konrad z “Dziadów” czy Kordian z dramatu Słowackiego. Literatura romantyczna często odwoływała się do folkloru, legend i podań ludowych, wprowadzała elementy fantastyczne i mistyczne. Twórcy tej epoki wierzyli w możliwość poznania świata poprzez intuicję, sny i przeczucia, odrzucając racjonalizm epoki oświecenia.
Pozytywizm (1863-1890)
Pozytywizm pojawił się jako odpowiedź na klęskę powstania styczniowego i romantycznych ideałów walki zbrojnej. Epoka ta przyniosła radykalną zmianę w sposobie myślenia o rzeczywistości i roli literatury. Pozytywiści propagowali hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, wierząc w siłę nauki, postępu i racjonalnego myślenia. Odrzucili romantyczny idealizm na rzecz realizmu i pragmatyzmu. Bolesław Prus w “Lalce” czy Eliza Orzeszkowa w “Nad Niemnem” przedstawiali rzeczywistość społeczną w sposób realistyczny, zwracając uwagę na problemy różnych warstw społecznych.
Główne hasła pozytywizmu to: scjentyzm (wiara w naukę jako źródło prawdy o świecie), utylitaryzm (przekonanie o wartości działań przynoszących praktyczne korzyści społeczeństwu), ewolucjonizm (wiara w stopniowy rozwój społeczny) oraz emancypacja (dążenie do równouprawnienia różnych grup społecznych, w tym kobiet i Żydów). Pozytywiści wierzyli w siłę edukacji i rozwoju gospodarczego jako drogi do poprawy bytu narodu. Zamiast romantycznego powstańca, ideałem stał się uczciwy przedsiębiorca, lekarz czy nauczyciel, pracujący dla dobra społeczeństwa.
Konfrontacja ideałów
Zestawienie ideałów romantycznych i pozytywistycznych pokazuje fundamentalne różnice w podejściu do najważniejszych kwestii społecznych i narodowych. Podczas gdy romantycy wierzyli w siłę ducha, uczuć i walki zbrojnej, pozytywiści stawiali na pracę, naukę i rozwój gospodarczy. Romantyczny indywidualizm został zastąpiony przez pozytywistyczny kolektywizm i myślenie o dobru wspólnym. Mistycyzm i wiara w świat nadprzyrodzony ustąpiły miejsca racjonalizmowi i empiryzmowi.
Warto jednak zauważyć, że mimo tych różnic, obie epoki łączył jeden fundamentalny cel – dobro narodu polskiego. Różniły się jedynie w postrzeganiu dróg prowadzących do jego osiągnięcia. Romantycy widzieli je w walce i poświęceniu, pozytywiści – w systematycznej pracy i rozwoju cywilizacyjnym. Ta konfrontacja ideałów nie oznaczała całkowitego odrzucenia dziedzictwa romantycznego przez pozytywistów. Wielu twórców pozytywistycznych, jak Eliza Orzeszkowa w “Nad Niemnem”, próbowało pogodzić romantyczny patriotyzm z pozytywistycznym pragmatyzmem.
Dziedzictwo obu epok
Konfrontacja ideałów romantycznych i pozytywistycznych pozostawiła trwały ślad w polskiej kulturze i mentalności. Z jednej strony romantyczne wartości, takie jak umiłowanie wolności, gotowość do poświęceń dla wyższych ideałów czy przywiązanie do tradycji, na stałe wpisały się w polski kod kulturowy. Z drugiej strony, pozytywistyczne hasła pracy organicznej, znaczenia edukacji i rozwoju gospodarczego nie straciły na aktualności i nadal stanowią ważny punkt odniesienia w dyskusjach o rozwoju społecznym.
Ta dychotomia między romantycznym “sercem” a pozytywistycznym “rozumem” jest widoczna w polskiej kulturze do dziś i często powraca w debatach o charakterze narodowym, sposobach modernizacji kraju czy roli tradycji w nowoczesnym społeczeństwie. Można powiedzieć, że konflikt między tymi dwoma sposobami myślenia stał się jednym z najważniejszych elementów polskiej tożsamości kulturowej, wpływając na kolejne pokolenia twórców i myślicieli.