Esej jako gatunek literacki pojawił się w polskiej literaturze stosunkowo późno, bo dopiero w XIX wieku, jednak szybko stał się jedną z najbardziej znaczących form wypowiedzi artystycznej i intelektualnej. Nazwa gatunku wywodzi się od francuskiego słowa “essai”, oznaczającego “próbę”, co doskonale oddaje charakter tej formy literackiej – jest to bowiem próba zmierzenia się z określonym tematem, przedstawienia własnych przemyśleń i refleksji w sposób subiektywny, ale jednocześnie poparty głęboką wiedzą i erudycją.
W polskiej tradycji literackiej esej wykształcił się pod wpływem wzorców zachodnioeuropejskich, szczególnie francuskich i angielskich. Za prekursora gatunku w Polsce uznaje się często Stanisława Brzozowskiego, którego teksty z początku XX wieku, takie jak “Legenda Młodej Polski” czy “Idee”, łączyły w sobie cechy charakterystyczne dla eseju: subiektywizm, erudycyjność, swobodę kompozycyjną oraz dialogiczność. Brzozowski stworzył model eseju filozoficzno-kulturowego, który stał się inspiracją dla kolejnych pokoleń polskich eseistów.
Okres międzywojenny przyniósł rozkwit polskiej eseistyki. Twórcy tacy jak Jerzy Stempowski, Stanisław Vincenz czy Bolesław Miciński rozwinęli formę eseju, nadając jej charakterystyczny polski rys. Stempowski, zwany “księciem eseistów polskich”, w swoich tekstach łączył głęboką refleksję nad kulturą europejską z precyzyjnym, eleganckim stylem. Jego eseje, zebrane między innymi w tomie “Eseje dla Kassandry”, stanowią wzór gatunku, gdzie erudycja łączy się z osobistą refleksją i kunsztem literackim.
Po II wojnie światowej polska eseistyka rozwijała się w dwóch nurtach: krajowym i emigracyjnym. W kraju tworzyli tacy mistrzowie gatunku jak Jan Parandowski, którego “Alchemia słowa” jest klasycznym przykładem eseju o tematyce literackiej, czy Zbigniew Herbert, łączący w swoich esejach (np. w “Barbarzyńcy w ogrodzie”) refleksję nad sztuką z głębokim humanizmem i wrażliwością na kulturę śródziemnomorską. Na emigracji natomiast tworzyli Czesław Miłosz (“Rodzinna Europa”), Gustaw Herling-Grudziński (“Dziennik pisany nocą”) czy Konstanty Jeleński, których eseje często podejmowały tematy tożsamości kulturowej, wygnania i dialogu między Wschodem a Zachodem.
Współczesna polska eseistyka charakteryzuje się różnorodnością tematyczną i formalną. Można w niej wyróżnić kilka głównych nurtów: esej filozoficzny (reprezentowany np. przez Leszka Kołakowskiego), esej literacki (Ryszard Przybylski, Marek Bieńczyk), esej kulturoznawczy (Wojciech Karpiński) czy esej autobiograficzny (Adam Zagajewski). Każdy z tych nurtów wnosi do gatunku własną specyfikę, jednocześnie zachowując podstawowe cechy eseju: subiektywizm połączony z intelektualną rzetelnością, swobodę kompozycyjną oraz dialogiczny charakter.
Istotną cechą polskiego eseju jest jego szczególna rola w dyskursie kulturowym i społecznym. W okresach ograniczenia wolności słowa (jak np. w czasach PRL) esej często stawał się formą wyrażania treści niemożliwych do przedstawienia w innych gatunkach. Jego wieloznaczność i intelektualny charakter pozwalały na przemycanie ważnych treści społecznych i politycznych w formie refleksji kulturowej czy filozoficznej.
Polski esej charakteryzuje się również specyficznym podejściem do tradycji i współczesności. Często podejmuje tematy związane z tożsamością narodową, dialogiem kultur, miejscem Polski w Europie. Wyróżnia go też szczególna dbałość o formę językową – polscy eseiści często tworzą teksty o wysokich walorach artystycznych, łącząc precyzję wywodu z literackim kunsztem.
Współcześnie gatunek eseju w literaturze polskiej nadal się rozwija, adaptując się do nowych wyzwań i tematów. Pojawili się nowi twórcy, tacy jak Andrzej Stasiuk, Olga Tokarczuk czy Przemysław Czapliński, którzy wprowadzają do gatunku nowe perspektywy i sposoby narracji. Ich eseje często podejmują aktualne problemy społeczne, ekologiczne czy kulturowe, jednocześnie zachowując charakterystyczne cechy gatunku: osobisty ton, erudycyjność i swobodę kompozycyjną.
Podsumowując, gatunek eseju w literaturze polskiej stanowi ważne i żywe zjawisko, które przez ponad sto lat swojego rozwoju wykształciło własną specyfikę i tradycję. Polski esej, czerpiąc z wzorców europejskich, stworzył własny, oryginalny wariant gatunku, charakteryzujący się głębokim intelektualizmem, wrażliwością na problemy kultury i tożsamości oraz wysokim poziomem artystycznym. Jego znaczenie dla polskiej kultury wykracza poza wymiar czysto literacki, czyniąc z eseju istotne medium refleksji nad najważniejszymi problemami współczesności.