Wstęp
Przemijanie jest jednym z najbardziej uniwersalnych i fundamentalnych tematów w literaturze i sztuce, dotykającym istoty ludzkiej egzystencji. Motyw ten pojawia się w twórczości artystów wszystkich epok, stanowiąc nieustanne źródło refleksji nad sensem życia, jego ulotności i nieuchronności zmian. W polskiej literaturze temat przemijania został szczególnie głęboko eksplorowany przez twórców różnych okresów literackich, od baroku po współczesność.
Rozwinięcie
Barokowe postrzeganie przemijania najdobitniej wyraża się w poezji metafizycznej Jana Andrzeja Morsztyna czy Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. W sonecie “O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” Sęp-Szarzyński przedstawia życie ludzkie jako nieustanną walkę z czasem, podkreślając jego ulotność i niepewność. Poeta używa charakterystycznych dla baroku środków stylistycznych, takich jak antyteza czy paradoks, aby zobrazować dramatyzm ludzkiej egzystencji wobec nieuchronności przemijania. Życie jest przedstawione jako “bieg do kresu”, a człowiek jako istota rozdarta między doczesnością a pragnieniem wieczności.
Romantyczne ujęcie tematu przemijania znajdujemy w twórczości Adama Mickiewicza, szczególnie w “Sonecie do Niemna” czy “Nad wodą wielką i czystą”. Poeta konfrontuje przemijanie z trwałością natury, która staje się świadkiem ludzkiego losu. W “Stepach Akermańskich” przemijanie zostaje zestawione z przestrzenią geograficzną i czasową, tworząc uniwersalną metaforę ludzkiego życia. Mickiewicz pokazuje, jak wspomnienia młodości i utracona ojczyzna stają się symbolami przemijania, jednocześnie wskazując na możliwość zachowania pewnej ciągłości poprzez pamięć i poezję.
W literaturze młodopolskiej temat przemijania nabiera szczególnie melancholijnego charakteru. Kazimierz Przerwa-Tetmajer w wierszu “Koniec wieku XIX” przedstawia fin de siècle jako okres szczególnego nasilenia świadomości przemijania, wyrażając charakterystyczny dla epoki pesymizm i poczucie schyłkowości. Leopold Staff w swojej poezji próbuje natomiast znaleźć pogodzenie z przemijaniem poprzez filozoficzną akceptację naturalnego porządku rzeczy, co widać szczególnie w utworze “Przedśpiew”.
Dwudziestowieczne doświadczenia wojenne nadały tematowi przemijania nowy, tragiczny wymiar. Krzysztof Kamil Baczyński w swoich wierszach wojennych, takich jak “Pokolenie” czy “Z głową na karabinie”, pokazuje przemijanie młodości i życia w kontekście historycznej katastrofy. Tadeusz Różewicz w “Ocalonym” przedstawia przemijanie wartości i sensu w świecie po Holocauście, stawiając fundamentalne pytania o możliwość odbudowania człowieczeństwa.
Współczesne ujęcie tematu
Współcześni poeci, jak Wisława Szymborska czy Zbigniew Herbert, podejmują temat przemijania w sposób bardziej zdystansowany, często ironiczny, ale nie mniej głęboki. Szymborska w wierszu “Nic dwa razy” przedstawia przemijanie jako fundamentalną zasadę życia, podkreślając jednocześnie wyjątkowość każdej chwili. Herbert w “Przesłaniu Pana Cogito” konfrontuje przemijanie z potrzebą zachowania wartości i godności wobec nieuchronności końca.
Podsumowanie
Temat przemijania w literaturze polskiej jest niezwykle bogaty i wielowymiarowy. Od barokowego niepokoju metafizycznego, przez romantyczną tęsknotę, młodopolską dekadencję, wojenną traumę, aż po współczesną refleksję filozoficzną – każda epoka wnosi nowe spojrzenie na ten fundamentalny aspekt ludzkiego doświadczenia. Przemijanie jest nie tylko tematem literackim, ale również zwierciadłem, w którym odbijają się zmieniające się przez wieki postawy wobec życia, śmierci i sensu ludzkiej egzystencji.
Konteksty dodatkowe
Warto również zwrócić uwagę na obecność motywu przemijania w sztukach wizualnych, szczególnie w malarstwie (vanitas) oraz w muzyce (np. pieśni Schuberta). W kulturze współczesnej temat ten pojawia się w nowych kontekstach, związanych z przyśpieszeniem tempa życia, globalizacją i zmianami technologicznymi, co nadaje mu dodatkowe znaczenia i interpretacje. Przemijanie pozostaje jednym z najważniejszych tematów w sztuce, stanowiąc nieustające źródło inspiracji dla kolejnych pokoleń twórców.