Powieści “Lalka” Bolesława Prusa i “Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej to dwa fundamentalne dzieła polskiego pozytywizmu, które przedstawiają złożony obraz społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX wieku. Każda z tych powieści oferuje odmienną perspektywę na ówczesne przemiany społeczne, ekonomiczne i kulturowe, jednocześnie podejmując kluczowe problemy epoki.
1. Przestrzeń i środowisko społeczne
“Lalka” przedstawia przede wszystkim środowisko miejskie – Warszawę drugiej połowy XIX wieku. Jest to świat kupców, arystokracji i rodzącej się burżuazji, gdzie główny bohater, Stanisław Wokulski, próbuje przełamać bariery społeczne. Prus szczegółowo opisuje różne warstwy społeczne stolicy: od nędzarzy mieszkających w suterenach, przez drobnych sklepikarzy, aż po arystokratyczne salony. Przestrzeń miejska staje się tu symbolem modernizacji i przemian cywilizacyjnych, ale także miejscem, gdzie najostrzej widać społeczne kontrasty i konflikty.
Z kolei “Nad Niemnem” koncentruje się na środowisku ziemiańskim i chłopskim, przedstawiając życie na prowincji, w okolicach Grodna. Orzeszkowa kreśli obraz społeczności wiejskiej, gdzie tradycyjne wartości zderzają się z nowoczesnymi prądami. Szczególną uwagę poświęca relacjom między dworem a zaściankiem, pokazując zarówno pozytywne przykłady współpracy (jak rodzina Bohatyrowiczów), jak i negatywne postawy (reprezentowane przez Korczyńskich).
2. Główne problemy społeczne i ich ujęcie
W “Lalce” Prus podejmuje problem modernizacji społeczeństwa polskiego, przedstawiając konflikt między “starym” a “nowym” porządkiem. Wokulski symbolizuje nową siłę społeczną – przedsiębiorcę, który dzięki własnej pracy i zdolnościom osiąga sukces materialny. Jednocześnie powieść pokazuje tragizm bohatera, który mimo finansowego powodzenia nie może przełamać barier społecznych i zdobyć uczucia arystokratki Izabeli Łęckiej. Prus krytycznie przedstawia arystokrację jako klasę pasożytniczą, niezdolną do produktywnego działania i tkwiącą w przestarzałych wzorcach myślenia.
3. Stosunek do tradycji i nowoczesności
Obie powieści różnią się w podejściu do tradycji i nowoczesności. W “Lalce” nowoczesność reprezentowana przez naukę, postęp techniczny i przedsiębiorczość jest przedstawiona generalnie pozytywnie, choć autor dostrzega też jej ciemne strony. Prus pokazuje, że modernizacja jest nieunikniona, ale powinna być przeprowadzana z uwzględnieniem potrzeb wszystkich warstw społecznych. Z kolei w “Nad Niemnem” Orzeszkowa większy nacisk kładzie na wartość tradycji i ciągłości kulturowej, szczególnie w kontekście zachowania polskości. Autorka pokazuje, że prawdziwy postęp musi wyrastać z szacunku dla przeszłości i być zakorzeniony w lokalnej tradycji.
4. Wizja reform społecznych
Obie powieści proponują różne drogi reform społecznych. W “Lalce” Prus sugeruje, że kluczem do rozwoju społeczeństwa jest edukacja, przedsiębiorczość i postęp naukowy. Wokulski próbuje realizować te ideały poprzez różne inicjatywy społeczne i gospodarcze. Orzeszkowa w “Nad Niemnem” kładzie nacisk na organic zną pracę u podstaw, współpracę między różnymi warstwami społecznymi i zachowanie narodowej tożsamości poprzez kultywowanie tradycji.
5. Rola kobiet w społeczeństwie
Interesująco przedstawia się w obu powieściach kwestia kobieca. W “Lalce” Prus kreśli szereg portretów kobiecych, od powierzchownej Izabeli Łęckiej po pracowiętą Helenę Stawską, pokazując różne modele kobiecości w XIX-wiecznym społeczeństwie. Orzeszkowa w “Nad Niemnem” przedstawia silne postaci kobiece, jak Justyna Orzelska czy Marta Korczyńska, które aktywnie uczestniczą w życiu społecznym i gospodarczym, łamiąc stereotypy swojej epoki.
6. Podsumowanie
Obie powieści, mimo różnic w przedstawieniu rzeczywistości społecznej, łączy głęboka troska o przyszłość narodu polskiego i próba wskazania dróg rozwoju społecznego. “Lalka” koncentruje się na problematyce miejskiej i pokazuje konflikty modernizacyjne, podczas gdy “Nad Niemnem” przedstawia wizję organicznej pracy i zachowania tradycji narodowych w środowisku wiejskim. Razem tworzą one komplementarny obraz polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku, z jego problemami, aspiracjami i wyzwaniami.
Dzieła te pozostają aktualne również dzisiaj, pokazując, jak złożone i długotrwałe są procesy przemian społecznych oraz jak ważne jest znalezienie równowagi między tradycją a nowoczesnością, między postępem a zachowaniem wartości kulturowych. Ich analiza pozwala lepiej zrozumieć nie tylko XIX-wieczne społeczeństwo, ale także współczesne procesy modernizacyjne i ich społeczne konsekwencje.